जीवहीन पृथ्वी

पृथ्वीवरील जीवसृष्टीची उत्क्रांती ही पृथ्वीच्या उत्क्रांतीशी निगडित आहे आणि पृथ्वीची उत्क्रांती ही विश्वाच्या उत्क्रांतीशी निगडित आहे. पृथ्वीवरील जीवसृष्टी ज्या घटकांपासून तयार झाली आहे, त्या सर्व घटकांची निर्मिती हा विश्वाच्या उत्क्रांतीचाच एक भाग आहे. त्यामुळे जीवसृष्टीच्या उत्क्रांतीचा विचार करताना विश्वाच्या उत्क्रांतीचाही परामर्श घ्यावा लागतो. विश्वाच्या या उत्क्रांतीला सुरुवात झाली ती... (पूर्ण लेखासाठी...)

वूली मॅमथ आणि त्याचं पुनरागमन!

पृथ्वीच्या इतिहासात अनेक वैशिष्ट्यपूर्ण प्राणी होऊन गेले. त्यातलाच अगदी अलीकडच्या काळापर्यंत अस्तित्वात असलेला, मोठ्या आकाराचा एक प्राणी म्हणजे वूली मॅमथ. काही हजार वर्षांपूर्वी नामशेष झालेला हा प्राणी युरोपचा उत्तर भाग, अलास्का, कॅनडा, रशियाच्या उत्तरेकडचा सायबेरियासारखा प्रदेश, अशा विविध ठिकाणच्या थंड प्रदेशात वास्तव्याला होता. बराचसा आजच्या हत्तीसारखा दिसणारा आणि... (पूर्ण लेखासाठी...)

प्रथिनांच्या रचना

आपल्या शरीरातला एक महत्त्वाचा रासायनिक घटक म्हणजे प्रथिनं. मग ती प्रथिनं म्हणजे शरीरातील स्नायू, उती, वगैरे भाग ज्यापासून तयार झाले आहेत ती प्रथिनं असू शकतात; शरीरातल्या चयापचय किंवा तत्सम अत्यावश्यक जैवरासायनिक क्रियांत भाग घेणारी, विकरांच्या किंवा संप्रेरकांच्या स्वरूपातील प्रथिनं असू शकतात; शरीराचं बाह्यशत्रूंपासून रक्षण करणारी प्रतिपिंडांच्या स्वरूपातली प्रथिनं असू शकतात. इतकंच काय... (पूर्ण लेखासाठी...)

‘वजनरहित’ संशोधन

पृथ्वीवर राहणारे आपण सर्व जण गुरुत्वाकर्षणाद्वारे पृथ्वीशी जखडले गेलो आहोत. त्यामुळे पृथ्वीवर जे काही घडत आहे, ते सर्व पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणाच्या प्रभावाखाली घडत आहे. कुठल्याही सजीव वा निर्जिव वस्तूचे गुणधर्म जेव्हा पृथ्वीवर अभ्यासले जातात, तेव्हा या वस्तूंवरचा गुरुत्वाकर्षणाचा प्रभाव दूर करता येत नाही. गुरुत्वाकर्षणविरहित परिस्थितीत वस्तूचे गुणधर्म वेगळे जाणवू शकतात... (पूर्ण लेखासाठी...)

खाणीतलं सोनं...

खाणीत सापडणारं सोनं हे मुख्यतः लगडींच्या स्वरूपात आढळतं. या लगडींचं वजन कित्येक किलोग्रॅमपर्यंत असू शकतं. या सोन्याच्या लगडी बहुधा क्वार्ट्झ या काचसदृश खनिजाच्या थरांमधील फटींत आढळतात. आतापर्यंत खाणींतून काढल्या गेलेल्या एकूण सोन्यापैकी सुमारे ७५ टक्‍के सोनं हे क्‍वार्ट्झच्या थरातील फटींमध्ये वसलेल्या लगडींच्या स्वरूपात सापडलं आहे ... (पूर्ण लेखासाठी...)

‘चुंबकीय’ उत्क्रांती!

पृथ्वीवरच्या जीवसृष्टीचं स्वरूप अतिशय गुंतागुतीचं आहे. जीवसृष्टीला हे गुंतागुंतीचं स्वरूप लाभण्याच्या अगोदर, एकेकाळी पृथ्वीवरील जीवसृष्टी ही मुख्यतः सूक्ष्म आकाराची, एकपेशीय स्वरूपाची होती. पृथ्वीवरचा पहिला एकपेशीय सजीव सुमारे साडेतीन अब्ज वर्षांपूर्वी निर्माण झाला असावा. कालांतराने या एकपेशीय ... (पूर्ण लेखासाठी...)

गहाळ होणारे अशनी!

अशनी म्हणजे आपल्या सूर्यमालेतले, इतस्ततः फिरणारे, विविध दिशांनी मार्गक्रमण करणारे दगड-धोंडे. काही अशनी हे सूर्यमालेच्या जन्माच्या वेळी निर्माण न होऊ शकलेल्या एखाद्या ग्रहाचे अवशेष असतात, तर काही अशनी हे ग्रह-लघुग्रह-धूमकेतू वगैरेंच्या एकमेकांतील टकरींतून निर्माण झालेले याच घटकांचे तुकडे असतात. या अशनींपैकी काही अशनी …  (पूर्ण लेखासाठी...)

सॅन्टोरिनीचे उद्रेक

ग्रीस आणि तुर्कीये (तुर्कस्तान) या दोन देशांदरम्यानच्या एर्गिअन समुद्रात, पाच बेटांचा एक समूह वसला आहे. यांतील सर्वांत मोठं बेट सॅन्टोरिनी हे असून, त्याची लांबी सुमारे अठरा किलोमीटर आहे. बेटांच्या या समूहाचा आकार काहीसा वर्तुळाकार आहे. बेटांचे असे वर्तुळाकार समूह भूशास्त्रतज्ज्ञांच्या दृष्टीने  …  (पूर्ण लेखासाठी...)

‘त्रिमितीय’ जीवाश्म...

पृथ्वीवरच्या वृक्षांचं स्वरूप उक्रांतीद्वारे सतत बदलत आलं आहे. आज आपल्या अवतीभोवती अनेक जाती-प्रजातींचे मोठमोठे वृक्ष आढळतात. मात्र एकेकाळी पृथ्वीवर फक्त शेवाळासारख्या किंवा नेच्यांसारख्या दिसणाऱ्या, छोट्या अपुष्प वनस्पती अस्तित्वात होत्या. या वनस्पतींना वृक्षासारखं स्वरूप सुमारे अडतीस कोटी वर्षांपूर्वी प्राप्त झालं. या …  (पूर्ण लेखासाठी...)

संरक्षित भिंत

चीनच्या भिंतीला चीनच्या इतिहासात अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. उत्तरेकडून होणाऱ्या भटक्या टोळ्यांचं आक्रमण रोखण्यासाठी बांधलेल्या या पूर्व-पश्चिम भिंतीची एकूण लांबी एकवीस हजार किलोमीटर इतकी प्रचंड आहे. अनेक राजवटींच्या काळात केलं गेलेलं या भिंतीचं बांधकाम, इ.स.पूर्व तिसऱ्या शतकात सुरू होऊन ते इ.स.नंतरच्या …  (पूर्ण लेखासाठी...)

महाकपीचा शेवट

कपी हा वानरवर्गीय प्राण्यांचा एक गट आहे. या प्राण्यांची शारीरिक रचना इतर वानरवर्गीय प्राण्यांपेक्षा अनेक बाबतीत वेगळी असते. त्यांच्यातला सहजपणे लक्षात येणारा फरक म्हणजे कपींना शेपूट नसतं. आजच्या गिब्बन, चिम्पांझी, गोरिला, ओरांगउटान, तसंच मानव, या सर्वांचा या गटात समावेश होतो. …  (पूर्ण लेखासाठी...) 

सक्रिय एन्सेलॅडस

शनी या ग्रहाचे आजपर्यंत जवळपास दीडशे चंद्र शोधले गेले आहेत. या दीडशे चंद्रांपैकी एन्सेलॅडस हा चंद्र आकाराने सहाव्या क्रमाकांचा ठरतो. सुमारे ३३ तासांत शनीभोवतीची प्रदक्षिणा पूर्ण करणारा, पाचशे किलोमीटर व्यासाचा हा चंद्र विल्यम हर्शलनं १७८९ साली शोधला. शनीच्या या चंद्रानं …  (पूर्ण लेखासाठी...)

पृथ्वीवर आतापर्यंत अनेकवेळा हिमयुगं येऊन गेली आहेत. या हिमयुगांतलाच, पृथ्वी मोठ्या प्रमाणात बर्फाच्छादित असण्याचा काळ म्हणजे हिमायनाचा काळ. आतापर्यंतच्या संशोधनानुसार, सर्वांत जुनं हिमायन हे सुमारे अडीच अब्ज वर्षांपूर्वी होऊन गेलं आहे. मात्र काही संशोधकांच्या मते, त्या अगोदरही कदाचित हिमायन होऊन …  (पूर्ण लेखासाठी...)

इजिप्तच्या प्राचीन संस्कृतीत सापांना विशेष स्थान आहे. तिथल्या पौराणिक कथांत सापांच्या रूपांतील पात्रांचा वारंवार उल्लेख केला गेला आहे. उदाहरण द्यायचं तर अ‍ॅपोफिसचं देता येईल. पाताळलोकीचा हा राजा सापाच्या रूपात वावरत असे. मात्र इजिप्तमधील सापांचं महत्त्व हे फक्त अशा पौराणिक कथांपुरतं …  (पूर्ण लेखासाठी...)